რატომ იწვევს ყველი დამოკიდებულებას – სიმართლე კაზეინის შესახებ

„ნარკოტიკი სახელად ყველი?“ – სიმართლე კაზეინის შესახებ

ავტორი: პროფესორი გიორგი ფხაკაძე საქართველოს საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ინსტიტუტის ხელმძღვანელი.

sheniekimi.ge | ოფიციალური სამედიცინო საინფორმაციო პლატფორმა

ყველი – სიამოვნება თუ ბიოქიმიური მიჯაჭვულობა?

ბოლო დროს ხშირად გვესმის განცხადება, რომ „ყველია ყველაზე დიდი ნარკოტიკი, რომელსაც ყოველდღე ვიღებთ“. ამ მტკიცებას საფუძვლად უდევს ბიოქიმიური პროცესი: ყველის მთავარი ცილა – კაზეინი, ორგანიზმში იშლება ე.წ. კაზომორფინებად – პეპტიდებად, რომლებიც ტვინში იმავე რეცეპტორებზე ზემოქმედებენ, რასაც ნამდვილი ოპიოიდები (მაგალითად, მორფინი ან კოდეინი).

მაგრამ ნიშნავს თუ არა ეს, რომ ყველი მართლაც „ნარკოტიკია“? მოდი, ეს საკითხი განვიხილოთ მეცნიერულად და ობიექტურად.

რა არის კაზეინი და როგორ მოქმედებს?

კაზეინი რძეში არსებული ძირითადი ცილაა და ყველის წარმოების მთავარი შემადგენელია.

როდესაც ჩვენ ყველს მივირთმევთ:

• კაზეინი იშლება საჭმლის მომნელებელი ფერმენტების მეშვეობით.

• შედეგად წარმოიქმნება ბეტა-კაზომორფინები – ბიოაქტიური პეპტიდები.

• ისინი შეიძლება შეიწოვოს ორგანიზმმა და მცირე რაოდენობით იმოქმედოს ტვინის ოპიოიდურ რეცეპტორებზე, რაც იწვევს სიმშვიდეს, სიამოვნებას ან კომფორტის განცდას.

არგუმენტები – რატომ შეიძლება ყველს ჰქონდეს „ნარკოტიკული“ მოქმედება?

1. ტვინზე რეალური ბიოქიმიური ზემოქმედება:

კაზომორფინები უკავშირდებიან იმავე რეცეპტორებს, რასაც ნარკოტიკები – მართალია, ბევრად სუსტი ინტენსივობით, მაგრამ ეფექტი მაინც აღირიცხება.

2. ქცევითი დამოკიდებულება:

ბევრ ადამიანს ყველზე თავის დანებება რთულდება. ფრაზები, როგორიცაა „ყველის გარეშე ვერ ვძლებ“, რეალურ ფსიქოემოციურ მიჯაჭვულობაზე მეტყველებს.

3. გემოს ძლიერი კომბინაცია:

ცხიმი + მარილი + კაზეინი ქმნის ტვინის სიამოვნების ცენტრის ძლიერ აქტივაციას. ასეთი კომბინაცია იშვიათია სხვა საკვებში.

4. საკვებისადმი ფსიქოლოგიური დამოკიდებულება:

ყველი ხშირად ასოცირდება კომფორტთან, ბავშვობასთან, უსაფრთხოებასთან — რაც კიდევ უფრო ამძაფრებს „დამოკიდებულებას“.

საწინააღმდეგო არგუმენტები – რატომ არ შეიძლება ყველი ნარკოტიკად ჩაითვალოს?

1. არ არსებობს ფიზიოლოგიური გაუკონტროლებლობა:

ყველის მოშორებას არ ახლავს მტკივნეული „ლომკა“, როგორიც ნარკოტიკების შემთხვევებშია.

2. კაზომორფინების გავლენა მინიმალურია:

მოზრდილებში კაზომორფინების უმეტესი ნაწილი იშლება ღვიძლში და ტვინში ძლივს აღწევს.

3. არ არის ჯანდაცვის სისტემის მიერ კლასიფიცირებული როგორც საფრთხე:

WHO, EFSA და სხვა ავტორიტეტული ორგანიზაციები ყველს არ მიიჩნევენ დამოკიდებულების შემქმნელ პროდუქტად.

4. სიამოვნება ≠ დამოკიდებულება:

ის ფაქტი, რომ პროდუქტი სიამოვნებას გვანიჭებს, არ ნიშნავს, რომ ის ნივთიერებრივად აზიანებს ან იწვევს დამოკიდებულებას.

რას ამბობს მეცნიერება?

„ყველისადმი სიყვარული ბიოლოგიურად ახსნადია – მაგრამ ის არ არის ფიზიკურად დამოკიდებულების გამომწვევი, არც სამართლებრივად და არც კლინიკურად.“

– დოქტორი სტივენ გუენე, ვაშინგტონის უნივერსიტეტი

„კაზომორფინების მოქმედება უფრო ჰგავს ბუნებრივ დამამშვიდებელს, ვიდრე ფსიქოტროპულ ნივთიერებას.“

– Harvard Health Publishing

შეკითხვები და პასუხები პროფესორ ფხაკაძესთან

არის თუ არა ყველი ბიოქიმიურად აქტიური პროდუქტი?

დიახ – მასში არსებული კაზეინი ცვლის ტვინის ქიმიას მცირე დოზით.

შეიძლება თუ არა ყველზე „დამოკიდება“?

ფსიქოლოგიური მიჯაჭვულობა – კი. ფიზიკური დამოკიდებულება – არა.

უნდა ავიცილოთ ყველი?

არა. ზომიერი მოხმარება, დაბალანსებული კვების ფონზე, სრულიად მისაღებია.

არის თუ არა ყველი ბავშვებისთვის საზიანო?

დიდი რაოდენობით – კი. ბავშვების ორგანიზმში შესაძლებელია კაზეინის გადამეტებული ზემოქმედება.

რეკომენდაციები პროფესორ ფხაკაძისგან

1. იკვებეთ ცნობიერად — არა ემოციურად.

2. არ გამოიყენოთ ყველი სტრესის გასაქრობად ან კომფორტის საძიებლად.

3. შეამცირეთ ყოველდღიური ყველის მოხმარება, თუ ხვდებით, რომ ზედმეტი რაოდენობით მიირთმევთ.

4. ბავშვებისთვის შეამცირეთ დამუშავებული ყველის პროდუქტები.

5. გაიაზრეთ: ყველი არის საკვები და არა საშუალება ემოციური სიცარიელის შესავსებად.

დასკვნა

ყველი არ არის ნარკოტიკი, თუმცა მასში არის ბიოქიმიური ნივთიერებები, რომლებიც შეიძლება გავლენას ახდენდნენ ჩვენს ტვინზე. ეს გავლენა არ არის ძლიერი, მაგრამ საკმარისია, რომ გვაბრუნოს ამ პროდუქტთან ისევ და ისევ. ამიტომ, მნიშვნელოვანია სწავლის უნარი, ცნობიერება და ზომიერება — და არა პანიკა ან სრული აკრძალვა.

უახლესი კვლევები და მიმოხილვა

1. Dylan Cochin და სხვ. (2024) – “Digestion products of bread and cheese cause addictive behavior in a planaria model”

გამოქვეყნებულია Journal of Emerging Investigators. კვლევაში გამოყენებულია პლანარიები (პლანარია), სადაც გუნდმა გამოავლინა, რომ კაზომორფინებს შესაძლოა ჰქონდეს დამოკიდებულებამდე მიყვანის უნარი — თუმცა ეს მოდელი ადამიანისთვის პირდაპირ კავშირში არაა .

2. J. Geiger, J. Bettinger, T. Atkinson (2022) – “Opioid Peptides: A Review of Natural Substances with Opioid Effects”

გამოქვეყნებულია Practical Pain Management. მიმოხილვა განხილავს კაზომორფინებს, მათ ფიზიოქიმიურ თვისებებსა და შეუძლებელ გამოყენებას როგორც სუსტი ოპიოიდები .

3. MedCentral (2025) – “Opioid Peptides: A Review of Natural Substances with Opioid Effects”

აქტუალიზებული მიმოხილვა non-opiate opioid პეპტიდების შესახებ, რომლებსაც მიაკუთვნებენ კაზომორფინებიც — ხსნის, რომ ისინი ტვინში ახდენენ მსუბუქ სტიმულაციას, მაგრამ არა სრული ჩამოყალიბებული დამოკიდებულებით .

4. MDPI (2024) – “β‑Casomorphin‑7 Regulates Secretion and Expression of Goblet Cell Mucin via μ‑Opioid Receptors”

კვლევამ დაადასტურა, რომ BCM‑7 მოქმედებს ნაწლავურ რეცეპტორებზე, რაც ცხადყოფს მის ბიოლოგიურ ფუნქციას, თუმცა ეს არ ნიშნავს დამოკიდებულებას .

5. Oxford University Press (2023) – “Effects of Different Cow‑Milk Beta‑Caseins on the Gut–Brain Axis”

Narrative მიმოხილვა ხსნის, რომ A1 β‑კაცეინიდან გამომავალი BCM‑7 შეიცავს მსუბუქ ბიოაქტიურ თვისებებს, რომლებიც შედარებით ფუნქციურია საჭმლის მომნელებელ და იმუნურ სისტემებში, ვიდრე ნარკოტიკული დამოკიდებულებისთვის საჭირო საზღვრებით .

მცირე შეჯამება

• პლანარია-მოდელი (2024) აჩვენებს, რომ კაზომორფინებს შესაძლებელია ჰქონდეს ნარკოს ჰგავსი ეფექტის პროვოცირება, თუმცა ეს შედეგები არ ექვემდებარება პირდაპირ ადამიანს.

• პეპტიდების მიმოხილვები ადასტურებენ, რომ კაზომორფინები წარმოქმნიან მსუბუქ ეფექტს, მათ შორის ტვინის ოპიოიდურ აქტივაციას — თუმცა ცვლილებები სუსტია და არ იწვევს ნემსულ დამოკიდებულებას.

• MDPI‑ს და OUP‑ს კვლევები ხაზს უსვამს BCM‑7‑ის ზემოქმედებას ნაწლავზე და ტვინის ხაზზე — რაც არის ბიოლოგიური აქტივობის დასტური, თუმცა არა დამოკიდებულების საფუძველი.

დასკვნა: უახლესი კვლევები მიანიშნებენ, რომ კაზომორფინები ბიოლოგიურად აქტიურია და შესაძლოა გამოიწვიოს ფსიქო-ფიზიოლოგიური ეფექტები — თუმცა მნიშვნელოვანი განსხვავებაა ნარკოტიკულ დამოკიდებულებასა და ბიოქიმიურ სტიმულაციას შორის. ამ მიზეზით, ყველის მიმართ „ნარკოტიკულ დამოკიდებულებაზე“ საუბარი არის პროვოკაციული, მაგრამ არა სამეცნიეროდ პრიმიტიული.

ავტორი: პროფესორი გიორგი ფხაკაძე, საქართველოს საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ინსტიტუტის ხელმძღვანელი.